Geri Dönüşemeyenler

UFO'ların saldırdığı İstanbul © Cihan Engin [1]

Başlığa bakınca bu yazının, başına binbir türlü  felaketlerden biri gelmiş (İngilizce konuşanların post-apokaliptik diye tabir ettiği) bir dünyada geçen ve Tom Cruise gibi karizmatik bir aktörün başrol oynadığı bir film hakkında olduğunu düşünebilirsiniz. Sonuçta, şu noktada nükleer savaş veya UFO saldırısı sonrası, şehirlerin harabeye dönüştüğü, toz bulutlarının havada uçuştuğu, atmosferin artık Dünya'yı koruyamadığı bir resim gözünüzde canlanıyor olabilir. Hadi ben de sanatçı Cihan Engin'in şu yandaki çalışması ile size ve hayal gücünüze biraz daha yardımcı olayım! Gene mi olmadı, ben diyeyim John Connor siz anlayın Ajan Smith!

İşin aslında ise, temel konu hepten farklı olmakla beraber, eğer bu yazının öğütlediğini yapamazsak sonucun az önce hayal ettiklerimizden pek de farklı olmayacağı. Yalnız UFO'lara, nükleer silahlara ya da ne bileyim önüne çıkanı yiyen zombilere (bu noktada Yürüyen Ölüler giriş müziği çalmaya başlar!) ihtiyaç olmaksızın bu sonu bizler hazırlamış olacağız. Sanırım yazı nereye gidiyor, halen kimse anlayamadı. O zaman baştan alalım...

Japonya'da geçirdiğim süre zarfında en çok zorlandığım konulardan biri - ki artık bu süre geride kalıp da eşimle birlikte dönerken bile - çöp atmaktı. Yukarki girişten sonra bazı okuyucularda taşlar yerine oturmuş olabilir ama eminim çöp atmak niye zor olsun diyenler de vardır. Aslında sebep çok basit. Genel kurallar bölgeden bölgeye biraz değişmekle birlikte Japonya'da elinize geçen hemen her türlü çöp atılırken kategorilere ayrılmak zorunda. Temel iki kategori ise geri dönüştürülebilir çöpler ve geri dönüştürülemez çöpler.

Belediyenin İngilizce çöp atma kılavuzundan bir sayfa [2].

Geri dönüştürülemez çöpler (örn. sebze meyve kabukları, yemek artıkları) kendileri hakkında hiçbir şey yapamayacağımız artıklar. Bunlar toplandıktan sonra yakılarak yok edildikleri için genel tabir olarak "yanabilir" çöpler diye adlandırılıyor. Şu noktaya kadar herşey basit. Ben ilk gittiğimde bu "yanabilir" ifadesini dikkate alıp, elime geçen ambalaj kağıtlarını da yanar mı yanmaz mı diye kendi kafamda sorgulamakta ve "yanar bu yanar" diyerek bu çöpler içinde göndermekteydim. Tabi bunun böyle olmadığını kısa sürede öğrendim! Ne demişler zaten bilmemek değil, öğrenmemek ayıpmış...

Şimdi gelelim geri dönüşebilen çöplere. Bu konuda durum çok daha karmaşık. Üst tarafta görülen Sagamihara Belediyesi'nin kılavuzunda en üstteki ilk kategori "yanabilir" çöplere ait. Sonrasında alttaki diğer 5 kategori ise bir şekilde geri dönüşebilen yani öyle kafanıza estiği gibi tutup atamayacağınız çöpler. Ama genel anlamda gündelik hayat içinde başvurulması gereken temel sınıflandırma, kağıtlar, pet şişeler, alüminyum kutular ve plastik paketler şeklinde (Gene belediyenin kılavuzunda üstten 2. ve 3. kategoriler - kalan kategorilere daha gelemedik!). Tüm bunlar kendi içinde ayrı paketlerde toplanıyor ve ayrı günlerde atılabiliyor. Benim yaşadığım Sagamihara'da iş biraz daha kolaydı ve tüm bunları ayrı günlerde çıkarmamıza ve ayrı paketlememize rağmen özel bir çöp poşeti gerekmiyordu. Eşimin de evvelden tecrübe ettiği şekilde Tokyo'da ise özel poşetler satın alıp, kullanmak gerekiyordu.

Japonya'da geri dönüştürülebilen çöpler üzerinde yer alan işaretlerden en sık karşılaşılanları. Soldan sağa: Plastik ambalajlar, kağıtlar (karton kutular dahil), alüminyum kutular ve pet şişeler.

Bu noktada sıkılan okurlar ya da "yahu UFO falan bişeylerle başladık ne ara çöpe geldik" diyen okurlar terk edebilir ama biz yeni başlıyoruz. Elimize geçen ambalajlardır, karton kutulardır bu 4 sınıf içinde ayırdık, atıyoruz dedik. Ama keşke herşey o kadar kolay olsa. Dünyayı kurtarmak ne yazık ki o kadar basit değil. Her millet bizim kadar şanslı doğmuyor ki bir Cüneyt Arkın'ları olsun!

Şimdi örneğin elimizde bir alelade pet su şişesi var. Suyumuzu içtik ve şişeyi atacağız. Kategori aşikar, şişe petlere gidecek. Ama peki o üzerindeki, suyun içindeki minerallerin vs. yazdığı etikete ne demeli? İşte o etiket ve pet şişenin kapağı çıkarılmalı ve plastik ambalajlarla birlikte atılmalı. Aynı şey tabi ki cam şişeler veya kavanozlar için de geçerli. Kavanozların kapağını alüminyumlarla atacağınızı da bi zahmet ben söylemeyeyim!

Biz daha fazla uzatmayalım. Sonuçta bu bir Japonya'da nasıl çöp atılır yazısı değil. Ama gene de bazı akıllarda "peki bu kadar titiz bir şekilde ayırmazsak ve en azından plastik ambalajları yanabilir çöpler ile atsak ne olur ki?" gibi bir soru belirmiş olabilir. Genelde birşey olmuyor, sadece Küremizi biraz daha ısıtmış olmanın vicdani azabı ile başbaşa kalıyoruz. Yalnız çöpleri ayırdık ama doğru şekilde atmadık diyelim. O zaman belediye toplamıyor ve işçiler sizi tüm komşulara rezil edecek şekilde çöpünüzün üstüne not bırakıyor. Aynı şey tabi ki pet şişeleri aleni bir şekilde yanabilir çöplerin arasına sıkıştırdığınızda da başınıza gelebilir. Sonra karşı kapıda yaşayan Japon teyze bana niye gözlerinden kıvılcım çıkarıyormuş gibi bakıyor demeyin!

Çok sıkılanlar için Sagamihara'da sakuralar isimli çalışmam. Yalnız çöplerin geri dönüşmediği bir dünyada böyle bir tablo sadece hayallerimizde yaşayabilir, benden söylemesi.

Çöpleri bu şekilde sınıflandırma ve ayrı ayrı atma bir süre geçip de alıştıktan sonra pek zahmetli bir iş değil. Tabi ki süt, meyve suyu kutusu gibi kartonları açıp kesip ayrı ayrı istifleyip atmak elimize geçeni olduğu gibi çöpe göndermeye nazaran biraz daha fazla zaman ve emek isteyen işler ama gene de yapılabiliyor. Bu tarz bir rutinin tek sıkıcı tarafı sadece haftanın bir günü toplanan belirli çöpleri ( plastik şişeleri sadece cumartesileri atabiliyorsunuz gibi) o gün atmayı unutmak ve bir hafta daha evin içinde onlarla yaşamak oluyor.

Geri dönüştürme ve çöp atma sürecinin esas can sıkan kısmını ise yukarıda görünen belediyenin çöp atma kılavuzunda altta kalan son 3 sıra oluşturuyor. Bunlar 1) karyola, yatak gibi büyük eşyalar; 2) cep telefonu, saç kurutma makinesi gibi elektronik eşyalar ve 3) beyaz eşyalar. Bu eşyaları atmak genelde ya beyaz eşyalar ve büyük eşyalar için olduğu gibi belediyeyi arayıp adam çağırmak ve belirli bir ücret ödemek gerektiriyor ya da cep telefonu benzeri küçük elektronikler için olduğu gibi belirli toplama noktalarına gidip atmayı. Örneğin buzdolabınız bozuldu, tamir ettiremiyorsunuz ve atacaksınız. Bu durumda hem postaneden gidip buzdolabının markasına göre bir pul alıp ödeme yapıyorsunuz hem de belediyeden adam çağırıyorsunuz ki dolaptan kurtulabilesiniz. Ödenen miktar da öyle cüzi bir para değil. Bizim durumumuzda bu toplamda şu anki kurla 300TL'ye yakın bir miktardı sadece bozdolabı için.

　　　　　　　　Plastikler cumartesi miydi, metaller ne zamandı derken eviniz bu hale gelebiliyor! 　　　　　　　　　Kaynak: https://ja.wikipedia.org/wiki/ごみ屋敷

Bir çöp atmak için binbir türlü hallere giriliyormuş, bu da ne böyle ben olsam sokağa atar kaçardım diye düşünebilirsiniz. Alemdeki tek uyanık da siz değilsiniz tabi ki! Japonlar da bunu bir şekilde düşünebilir. Ama sonuçta birçok toplumsal dinamiğe de bağlı olarak kimse bunu yapmıyor (ya da çok az kişi yapıyor diyelim). İşin ilginç tarafı, özellikle Tokyo gibi büyükşehirlerde sokakta nerdeyse hiç çöp kutusu olmamasına rağmen [3], insanların yerlere ufak çöpleri de atmaması. Su içtiniz, şişesi elinizde mi kaldı, paşa paşa koyuyorsunuz çantanıza, evinize gelince çöpe atıveriyorsunuz.

Sonuçta yakın zamanda Dünya Kupası esnasında görmüş olabileceğiniz "Japonlar ayrılmadan önce stadı temizledi" tarzı haberler tamamen gerçeği yansıtıyor. Ben onca zaman içinde dağlarından, ormanlarına, parklarından deniz kenarlarına Japonya'nın birçok yerini dolaştım. Hiç çöp görmedim değil tabi ki ama hiç bir zaman ormana atılmış eşyalar ile karşılaşmadım. Ya da ne bileyim piknikçilerin giderken tüm artıkları ağaç altına bırakıp gittiğine tanık olmadım. Yalnız bu sadece küçükten böyle öğretiliyor gibi basit bir olay değil. Bizim mahalle baskısı diye tabir ettiğimiz gerçekleri de göz önüne almak gerek.  

Peki Japon dostlarımız bunu nasıl başarıyor? Veya bahsi geçen toplumdaki dinamikler ne ola ki bu geri dönüşüm sistemi bu denli kusursuz işliyor? Geri dönüştürülen çöplere ne oluyor? Yanlış yapılan hiçbir şey yok mu? Bizler millet olarak aynısını yapabilir miyiz? Birebir aynısını uygulayamasak bile neler yapabiliriz? İşte tüm bunların cevabı da filmimizin pardon yazımızın bir daha ki bölümlerinde. Sonuçta Peter Jackson, bir tek Hobbit kitabından 3 film çıkarmayı başardı. Ben niye bu denli derin bir konuyu tek yazıda anlatıp bitireyim ki! O zaman bir sonraki yazıya kadar size çöpsüz günler... Apti'nin aşağıdaki şarkının konuyla alakasını bilen herkese selamı var!　

 

Kaynakça ve Dipnot

1) Sanatçı Cihan Engin'in bu gibi diğer çalışmalarına ulaşmak için https://www.behance.net/cihanengin
2) Sagamihara Belediyesi'nin bu çöp atma kılavuzunun tamamı 32 sayfa! Meraklılar şu internet adresinden indirip göz gezdirebilir: http://www.city.sagamihara.kanagawa.jp/_res/projects/default_project/_page_/001/008/347/english.pdf
3) Merak edenler için Japonya'da sokaklarda çok az çöp kutusu olmasının sebebi birkaç başka neden de olmakla birlikte 1995 yılında Tokyo metrosunda gerçekleştirilen terör saldırısı olarak gösteriliyor. Benzer saldırıları önlemek adına önce istasyonlardaki sonra da sokaklardaki çöp kutuları birkaç hafta içinde kaldırılmış. Daha fazla bilgi için: http://jpninfo.com/54373

Ağlayan Duvarlar Şehrinde

"İyi insanların hiçbir şey yapmaması, kötülüğün zaferi için yeterlidir" der bir söz. Kennedy tarafından konuşmalarında sıkça kullanılan bu söz İrlandalı politikacı, hatip Edmund Burke'ye atfedilmekte ama yazılı bir kaynağı yok. Kısa bir araştırma yapıldığında görülebiliyor ki aslında tam anlamıyla kimin söylediğinin bilinememesindeki neden, Platon'dan başlayarak asırlar boyunca birçok kişi tarafından benzer şeyin dile getirilmiş olması.

Düşününce bu durum aslında sık sık aynı şeyi tembihleyen ebeveynler gibi. Biz ya bu sözün bize anlatmak istediği gerçeği unutuyoruz, ya da unutmasak bile kafamıza kazıma ihtiyacımız var. Olgunlaşmış, birbiri ile savaşmayı kesmiş, daha yüce erekler peşinde koşan Dünya dışı bir medeniyet hayal etsenize! Onlarla karşılaştırıldığımızda hakikaten kulağı çekilmesi gereken çocuklardan farkımız yok insanlık olarak.

Geçen günlerde eşimle birlikte kısa bir gezi için Bosna Hersek'teydik. Araba/tren camından gördüklerimizi saymazsak Saraybosna ve Mostar seyahatimizin başlıca durakları idi. Gitmeden önceki beklentimizle gittikten sonraki izlenimlerimiz aslında örtüşüyor. Bundan yola çıkarak, bilgiye biraz aç çoğu insanın üç aşağı beş yukarı da olsa ülke hakkında fikir sahibi olduğunu düşünüyorum. Bu durumda yazının amacı ne diye soracak olursanız, biraz hatırlatmak, biraz da unutturmamak...

Sarı Tabya'da Saraybosna Manzarası

Saraybosna tamamiyle bizden bir şehir. 1461'de Osmanlılar tarafından kurulduğu bilinen şehir 400 yılı aşkın süre imparatorluğun bir parçası olarak kalmış. Günümüzde Türkiye Cumhuriyeti'nin birçok eserin onarımı için verdiği destek ve Türk insanı için Balkanlar'da gezmek adına en önemli güzergahlarından biri olması nedeniyle birçok yerde karşılaşılan Türkçe gibi gerçekler de birleşince şehirde pek yabancılık çekmiyorsunuz.Yalnız gezdiğimiz yerlerde eserlerin bilgilendirmesinde yazsa da, genel olarak şehrin Osmanlılar zamanı tarihine pek değinilmemesini biraz yadsıdık. Belediye binası içindeki ufak müze de dahil olmak üzere pek çok yerde hep 1878'den sonrası anlatılıyor.

Savaştan kalma izleri ile bir bina

Şüphesiz Bosna Savaşı şehrin tarihindeki en yıkıcı dönüm noktalarından biri olmuş. Bize şehirde hep bir hüzün hakim gibi geldi. Belki yolculuğumuzun başlangıç noktasının güneşli Ege sahilleri olması ve Saraybosna'nın epey soğuk olması bu hisse katkı yaptı ama en önemli neden bir şekilde hissedilen savaş. Mesela, civardaki mezarların yanından geçerken 92-95 arası ölenlerin çoğunluğu göze çarpıyor. Şehrin içinde dolaşırken ise, özellikle de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu döneminden kalmış binalardaki izler - ki bunlara açık bir şekilde gözüken kurşun izleri de dahil - savaşı insana tüm soğukluğu ile hatırlatıyor. Beni üzen noktalardan biri ise savaşı hatırlatan, kurşunlardan yapılma anahtarlıklar gibi, bazı nesnelerin hediyelik eşya olarak satılması oldu. Sanırım, hatırlatmak, unutturmamak ile işin suyunu çıkarıp, prim yaparak para kazanmak arasındaki o çizgiyi kaçırmamak gerek.

Savaş zamanı ben 8-10 yaşlarında olduğum için bazı şeyleri çok net hatırlamıyorum. Yıkım görüntüleri, NATO'nun müdahalesi ve sonrasında gelen barış süreci az çok aklımda kalan şeyler. Günümüzde Bosna Savaşı ile özdeşleşen Srebrenitsa ismini ise itiraf etmem gerekir ki bundan 5-10 sene öncesinde kadar pek duymamıştım. Aslında, yahu bu Srebrenitsa'da tam olarak ne olmuş diye açıp bakmama neden olan sanırım Haluk Levent'in aynı isimli şarkısı. 

Haluk Levent / Srebrenitsa

Srebrenitsa'da olanları detaylı olarak yazmayacağım [1]. Ama kısaca Srebrenitsa bugün Sırbistan sınırına yakın ufak bir kasaba. Savaş sırasında, 93 yılında Birleşmiş Milletler burayı güvenli alan ilan ediyor. Sonucunda savaştan kaçan birçok Bosnalı müslüman buraya sığınıyor. 11 Temmuz 1995'te ise burada görevli BM askerleri kendilerine sığınan Bosnalıları, Sırp milislerine teslim ediyor. Sonrasında olanlar ise tam bir katliam. Sırp milisler 8000'den fazla Bosnalı'yı öldürüyorlar. Kayıplar, tecavüze uğrayanlar, zihnen veya bedenen sakat kalanlar ise işin hiç bir zaman basitçe sayılamayan kısmı. Savaş sırasında ve sonrasında Bosna Hersek cumhurbaşkanı olan Aliya İzzetbegoviç Srebrenitsa'da yaşanan durumu "o gün insanlar orda olmak yerine Allah'ın Kitap'ında anlatılan cehenneme bile sığınmak için ellerinden ne geliyorsa yaparlardı" diye tarif ediyor [2].

Srebrenitsa'da yaşananları daha iyi anlamak adına Saraybosna'da şehir merkezinde bulunan 11/07/95 Galerisi ziyaret edilebilecek yerlerden biri. Fotoğrafçı Tarık Samarah'ın sığınma kampları, toplu mezarlar, Potoçari'de yapılan definler gibi çeşitli zaman ve mekanlarda çektiği fotoğraflardan oluşuyor sergi. Bir yandan fotoğraflara bakarken (aşağıdaki videoda fotoğrafların bir kısmını görebilirsiniz) bir yandan da anlatılanları dinleyince yaşananlar tüm ağırlığı ile üstüne çöküyor insanın. Birkaç fotoğrafın hikayesini anlatmaya çalışayım, belki ne demek istediğimiz daha net anlaşılır.

Hemen başlarda bir çerçeve içinde oğulları ile birlikte bir annenin fotoğrafı var. Srebrenitsa'da tüm oğullarını kaybeden anne fotoğraları kesip, yapıştırarak hazırlamış. Her sokağa çıktığında boynuna asıyormuş bu fotoğrafı. Toplu mezarlarda çekilen fotoğrafları anlatmaya gerek yok sanırım. Yalnız şunu yazmak lazım. Bu mezarları kazan caniler, ileride aileler yakınlarını bulup da çıkarmaya gelirse diye çoğu yerde naaşların altına mayınlar yerleştirmişler! Bir de sonlara doğru BM askerlerinin duvarlara yazdığı yazıları görüyoruz. Kelimelerdeki ırkçılık her taşa işlemiş...  

 

Tarık Samarah'ın fotoğraflarıyla Srebrenitsa

Srebrenitsa'da Sırp milisler yaptıkları katliamın açığa çıkmasını engellemek adına mezarları ormanların içerisinde gizlemişler. Toplu mezarların olduğu yerde artemis isimli bir bitki yetişirmiş. Bu bitkiye ise mavi kelebekler gelirmiş. Uzmanlar işte bu mavi kelebekleri takip ederek sonradan birçok toplu mezar açığa çıkarmışlar. İnsanlığın ayıbını örtmeye çalışan mavi kelebekler...

Her ne olursa olsun bu yazının amacı birilerinden nefret etmek değil. Yaşananların ardındaki tek suçlunun şu kişiler veya bu kişiler olduğunu iddia etmek de olan biteni anlamaya çalışmaktan ziyade, basite indirgeyip, kolaya kaçmak. Martin Luther King'in söylediği gibi "Karanlığı yenebilecek olan karanlık değildir, bunu tek yapabilecek ışıktır.  Gene nefreti yenebilecek olan da nefret değildir, bunu sadece sevgi yapabilir".

Bizden olmayana nefret ile bakmadığımız yarınlar dileğiyle...

Kaynakça ve dipnot

1) Bosna Savaşı ve özellikle Srebrenitsa katliamı ile ilgili birçok yazıya, videoya internette ulaşmak mümkün. Ben aşağıda birkaç Türkçe yazı ve video sıralıyorum:
- Srebrebitsa Kasabı Radko Mladic ve yaptıkları: https://www.youtube.com/watch?v=AciTd7rpDo8
- Euronews'in 2018 tarihli Srebrenitsa haberi: https://tr.euronews.com/2018/07/12/yakin-tarihin-utanci-srebrenitsa-katliami-kurbanlarin-defin-islemleri-hala-suruyor
- TRT Arşivinde konuyla ilgili birçok belgesel mevcut: https://www.trtarsiv.com/ara?bul=srebrenitsa

2) Aliya İzzetbegoviç'in Türkler'e Yazdığı Mektup, http://www.muharrembalci.com/hukukdunyasi/Aliya/780.pdf
3) Tarık Samarah'ın web sitesi: http://tariksamarah.com/en/